Wolność – to zagadnienie wyjątkowo często pojawia się w literaturze na przestrzeni wszystkich epok. Wielu pisarzy opisuje zmagania swoich bohaterów właśnie o wolność, robi z niej główny cel ich działań czy też marzeń. Sny o wolności, walka o nią, próby jej odebrania innym – te wątki często pojawiają się w dziejach literatury, od samego początku jej istnienia. Wolność w literaturze bywa rozumiana na wiele różnych sposobów. Czasami oznacza ona wolność całego narodu, społeczeństwa czy zbiorowości, które mogą być ciemiężony przez inne państwa czy rządy. Oprócz zbrojnego zniewolenia bywa ona ograniczana przy pomocy cenzury i kontroli mediów. Innym razem podejmowany bywa temat wolności jednostki, możliwości samodzielnego podejmowania przez nią wyborów i kierowania własnym życiem. Literatura próbuje więc na różne sposoby wyjaśniać, czym wolność jest dla człowieka. Zagadnienie to podejmowane jest w dziełach takich jak trzecia część „Dziadów” Adama Mickiewicza, „Tango” Sławomira Mrożka, „Ferdydurke” Witolda Gombrowicza oraz „Rok 1984” George’a Orwella.
W trzeciej części dramatu „Dziady” Mickiewicza przedstawiony został naród polski pod zaborami, w niewoli, która trwała ponad wiek. Wolność jest więc czymś, co zostało przez społeczeństwo utracone, praktycznie odebrane siłą przez trzech najeźdźców. Mickiewicz skupił się więc w swoim dziele na aspekcie utraconej wolności i na próbach jej odzyskania przez Polaków. Pokazuje także różne postawy społeczne, od patriotów, którzy próbują za wszelką cenę stawiać opór, po karierowiczów, którzy cynicznie próbują wykorzystać sytuację i układają się z zaborcą. Wolność jest dla jego bohaterów najwyższą wartością i są gotowi na wszystko, by ją odzyskać. Konrad, główny bohater, w jej imię przyjmuje na swoje barki cierpienie całego narodu i chce stać się duchowym przewodnikiem społeczeństwa, doprowadzając tym samym do zbawienia narodu. W trakcie walki o wolność kraju nie obawia się także żądać odpowiedzi od samego Boga, buntować się przeciwko niemu i niemal bluźnić, gdy Bóg milczy. Wolność jest więc w „Dziadach” czymś dla człowieka najważniejszym, dla niej warto poświęcić wszystko, nawet własne życie.
W dramacie „Tango” Sławomira Mrożka wolność jest zagadnieniem złożonym. Dla starszego pokolenia była najwyższą wartością, Stomil i Eleonora w jej imię buntowali się tak długo i skutecznie, że nie zostały już żadne normy społeczne, które mogłyby człowieka ograniczać. Z kolei ich syn, Artur, ten nadmiar wolności postrzega jako ciężar w swoim życiu. Nie pożąda on nieograniczonej swobody, a nawet wręcz przeciwnie – Artur pragnie świata uporządkowanego, ograniczonego jasnymi zasadami, prawami i regułami, gdzie wolność jego i innych byłaby ujęta w ramy konkretnych zachowań. Nie rozumieją tego jego rodzice, którzy nie zdają sobie sprawę, że wywalczona i źle wykorzystywana przez nich wolność stopniowo zmienia się w chaos, który odbiera poczucie bezpieczeństwa ich synowi. Okazuje się także, że wspomniana wolność ostatecznie jest też zwykłą mrzonką, która znika, gdy swoje twarde rządy wprowadza Edek, lokaj, przedstawiciel klasy niższej, który nie respektuje tego, jak funkcjonuje środowisko klasy wyższej, z jej ideałami i aspiracjami. Wolność w „Tangu” jest więc równocześnie ciężarem oraz fałszem.
Witold Gombrowicz w powieści „Ferdydurke” pokazuje z kolei swoim czytelnikom, że coś takiego jak wolność nawet nie istnieje. Człowiek jest bowiem nieustannie ograniczany przez różne formy i gęby, które przybiera w konkretnych momentach swojego życia, by wpasować się w narzucone mu odgórnie role – żony, męża, pracownika, ucznia, nauczyciela, rodzica, dziecka i wiele innych. Gombrowicz wskazuje, że od tych masek nikt nie ucieknie, a ich obecność oznacza, że nie można być w pełni sobą, każda z ról wymaga bowiem konkretnego zachowania, co z kolei prowadzi do tego, że nie można w niej pokazywać całej swojej osobowości, niektóre jej cechy bowiem nie pasują do aktualnie odgrywanej roli. U Gombrowicza prawdziwa wolność jest więc dla człowieka czymś niemożliwym do osiągnięcia i poznania, zawsze bowiem coś stoi mu na przeszkodzie i ogranicza go.
Powieść „Rok 1984” autorstwa George’a Orwella to również obraz wolności utraconej na rzecz autorytarnej władzy, ograniczonej wszechobecna propagandą i cenzurą. Wyższe klasy społeczne nie mogą w tym świecie decydować nawet o zawieraniu związków między sobą. Główni bohaterowie powieści próbują odzyskać chociaż niewielkie fragmenty swojej wolności, buntując się przeciwko totalitarnej władzy. Wolność jest dla nich czymś, co utracili, za czym nieustannie tęsknią i co chcą odzyskać, jednak muszą oni ustąpić przeciwko ogromnej i okrutnej machinie władzy, która miażdży wszystkie jednostki próbujące odzyskać chociaż minimum niezależności i wolności. Jest ona więc czymś niemożliwym do odzyskania.
Wolność dla człowieka może więc być różnymi rzeczami – marzeniem, celem do zrealizowania, czymś, za czym się tęskni lub z drugiej strony ciężarem, który nie pozwala cieszyć się życiem. Literatura przedstawia wiele jej zróżnicowanych aspektów oraz dążeń do zrozumienia, czym tak naprawdę wolność jest.