Dramat „Tango” Sławomira Mrożka opowiada o świecie, w którym wszelkie formy i idee zanikły oraz czym może grozić taki stan rzeczy. Historia buntu Artura wobec postmodernistycznej rodziny i przejęcia władzy przez chamskiego Edka zawiera przy tym kilka motywów literackich.
Spis treści
Motyw buntu
Na czasy Stomila i Eleonory przypadła awangarda postmodernizmu. Dokonała ona buntu przeciwko mieszczańskiemu zbiorowi zasad, obalając stare formy. Robili to w imię nieskrępowanej wolności. Doprowadziło to jednak do stworzenia rzeczywistości entropijnej, nijakiej i pozbawionej kształtu. Dom rodziny Stomilów to w istocie rupieciarnia, której domownicy są pochłonięci ciągłą grą w karty. Artur, najmłodszy w rodzinie cierpi z tego powodu. Dwudziestopięcioletni mężczyzna został bowiem ograbiony z własnego młodzieńczego buntu, będącego według jego słów istotnym elementem dojrzewania. Kiedy wiat jest jednak pozbawiony wszelkich zasad i form, bunt nie jest możliwy. Artur postanawia więc na powrót wprowadzić formę do wewnętrznego świata rodziny, tym samym buntując się przeciwko jej entropii. Próbuje więc nakłonić ojca do rozprawienia się z Edkiem – kochankiem Eleonory. Potem pragnie wziąć tradycyjny ślub z kuzynką Alą. Tradycyjna ceremonia byłaby bowiem formą, wokół której rodzina mogłaby się zjednoczyć. Artur ponosi jednak klęskę – stare formy są obecnie jedynie pustymi gestami, zostały pozbawione kontekstu.
Bohater wpada więc na pomysł władzy jako syntezy wolności i porządku W jego mniemaniu stanowi więc jedyną formę buntu wobec chaosu rodziny. Niestety, kiedy Artur doznaje szoku po wyjściu na jak zdrady Eli, Edek go zabija. Ten z kolei wprowadza rządy silniejszego. Tym samym bunt w imię nieskrępowanej wolności zrobił tylko miejsce dla brutalnego totalitaryzmu.
Motyw rodziny
Stomilowie to rodzina trzypokoleniowa. Rodzice Artura to dawna awangarda postmodernizmu, odpowiedzialna za obalenie mieszczańskiego porządku. Babcia Eugenia i wuj Eugeniusz są przedstawicielami tamtej rzeczywistości. Zostali jednak wchłonięci przez powstałą anarchię, byli bowiem niezdolni do przeciwstawienia się jej. Babcia przejęła zachowanie i strój nastolatki. Eugeniusz, mimo wiary w dawne obyczaje, reprezentuje postawę konformistyczną. Ich dom rodzinny to rupieciarnia, w której graty leżą niepotrzebne nawet kilkanaście lat. Dodatkowo pojawia się w nim Edek – podejrzny cham. Na tym tle wyróżnia się syn Stomila i Eleonory. Pragnie on przywróceni porządku, zapanowania nad anarchią tego małego świata.
W komedii wyraźnie widoczny jest konflikt pokoleniowy. Artur buntuje się przeciwko entropii panującej w domu, nie potrafi porozumieć się ze swoimi rodzicami. Oni zaś myślą, że ich młodzieńczy bunt przyniósł młodszym pokoleniom wolność. Dlatego uważają chęć przywrócenia przez Artura starych form za kompletny bezsens. Konflikt pokoleniowy w „Tangu” ma formę groteskową — młodsze pokolenie pragnie porządku, starsze anarchii.
Stomilowie są przy tym rodziną głęboko dysfunkcyjną. Eleonora nie odnajduje się jako matka, a dla męża partnerka. Stomil nie reaguje na zdradę żony. Najstarszemu pokoleniu nikt nie okazuje należnego szacunku. Na tle tej rodziny ofiarą pozostaje Artur — dorastające wśród chaosu dziecko, który z uporem maniaka próbuje mu przeciwdziałać. Pozostaje przy tym niezrozumiały dla własnych rodziców.
Motyw miłości
W Tangu miłość przyjmuje trzy formy: intelektualną, cielesną i emocjonalną. Miłość Artur do Ali jest prawdopodobnie szczera, przyćmiewa ją jednak nadana relacji forma. Chęć wprowadzenia przez ślub porządku w rodzinie zniechęca do niego dziewczynę, której wydaje się, że Arturowi nie zależy. Doprowadza to do jej zdrady z Edkiem, co załamuje bohatera. Zawód miłosny przynosi Arturowi klęskę, co Stomil wyraża słowami: zabiło go uczucie zdradzone przez abstrakcje.
Eleonora i Stomil również się kochają. W młodości kobieta wybrała swojego męża ze względu na bezkompromisowy charakter buntowniczego artysty. Później jednak żar ich miłości przygasł. Ich związek stał się więc relacją intelektualną. Cielesne pociąganie Eleonora czuje z kolei do Edka. Dlatego sypia z nim co jakiś czas. Chce przy tym wzbudzić jakąkolwiek reakcję Stomila na swoje zachowanie. Ten jednak udaje, że nie dostrzega zdrady. Zachowanie żony boli go jednak, mimo zewnętrznie okazywanej liberalności obyczajów. Brakuje mu przy tym odwagi, aby przepędzić jej kochanka.
Motyw sztuki
Rodzina Stomilów jest bardzo przywiązana do sztuki. Ojciec Artura ciągle eksperymentuje na jej polu, uważa się za wielkiego artystę. Bardzo prawdopodobne, że dawniej nawet tak było, teraz jednak nie ma to znaczenia. Eksperyment teatralny, który Stomil pokazuje rodzinie jest, niezrozumiały, a przez to zostaje zignorowany. Jego istotą pozostaje efekt szoku, co tylko uwydatnia jego znikomą wartość artystyczną. Ojciec Artura nie jest już więc artystą, a potrafiącym godzinami rozprawiać o sztuce niechlujem – intelektulistą.
Eleonora pragnęła zaś, by Artur był podobny do Stomila. Będąc w ciąży, tańczyła nago w lesie, śpiewając. Miło to natchnąć artystycznie dziecko w jej łonie. To, że syn pogardza sztuką i artystami wywołuje więc jej wielki zawód.