„Dziady” Adama Mickiewicza mają niebagatelne znaczenie dla polskiej literatury. Trzeciej części utworu autor nadał kształt dramatu narodowego, a więc poruszającego istotne dla naszego kraju i narodu tematy. S one widoczne wśród wielu motywów literackich, które wykorzystał Mickiewicz.
Spis treści
Motyw mesjanizmu
W scenie Widzenia księdza Piotra mnich zostaje pobłogosławiony wizją Polski ukrzyżowanej na wzór Chrystusa. Tak jak Jezus, Rzeczpospolita zmartwychwstaje i przynosi narodom świata erę wolności. Wyraża to idee mesjanizmu, czyli przeświadczenia o celowości cierpienia ojczyzny w imię wolności całego świata. Motyw ten jest myślą przewodnią „Dziadów”.
Motyw cierpienia
Cierpienie połączone jest z poprzednim motywem. Młodzi ludzie cierpią z rąk barbarzyńskiego zaborcy, wstrząsające są historie Cichockiego, Janczewskiego i Rollisona. Męczeństwo staje się udziałem całego narodu, a przez to Konrada – poety zjednoczonego z jego losem.
Motyw poświęcenia
W scenie Wielkiej Improwizacji z ust Konrada padają słowa: „Nazywam się Milijon – bo za miliony kocham i cierpię katusze”. Poeta współodczuwa z narodem jego ból, pragnie poświęcić się dl jego szczęścia. Z kolei ksiądz Piotr ofiarowuje swoją pokutę za zbawienie duszy Konrada. Poświęcenie ma tu wymiar chrystusowy.
Motyw ojczyzny
Ojczyzna jest często wspominana w „Dziadach”. Dramat przedstawia los Polski pod zaborami, podkreśla potrzebę ojczyzny w procesie narodowotwórczym. Dzieło Mickiewicza możemy w dużej mierze nazwać dramatem narodowym właśnie ze względu na użycie tego motywu.
Motyw poety
Konrad to wieszcz – natchniony poeta. Jego pieśń rozbudza polskiego ducha, ma siłę narodowotwórczą. Moc poezji wiąże się jednak z niezrozumieniem i samotnością. Konrad jest bowiem niezrozumiałym dla innych indywiduum. Skazując go na więzienie i wygnanie, zaborca uniemożliwia zaś jego pieśni dotarcie do serc Polaków.
Motyw snu
Motywu tego możemy doszukać się w „Dziadach” trzykrotnie. Konrad na łamach Prologu rozmyśla nad naturą tego zjawiska, podczas gdy siły dobra i zła walczą o jego duszę. Koszmar Nowosilcowa to z kolei uosobienie jego najskrytszych żądz, a zarazem diabelskie igraszki nad jego duszą. Ostatnim jest zaś scena Widzenia Ewy.
Motyw Boga
Bóg jest ciągle obecny w fabule dramatu. Wysyła na Ziemie swoich aniołów, błogosławi księdzu Piotrowi jego wizją i Ewie snem. To On kieruje losami Polski i Polaków. Człowiek ma jednak ograniczoną zdolność poznania Stwórcy, dlatego równie o nim mniema. Dla Konrada jest on rozumem świata, zaś dla księdza Piotra jego miłością.
Motyw buntu
Wielka Improwizacja to wyraz buntu Konrada wobec Boga. Jako „samorodny” poeta uważa się za obdarzonego podobną Jemu mocą stwórczą. Pragnie tym samym cząstki Boskiej władzy, dokładnie „rządu dusz” narodu. Wynika to z prometejskiego podejścia bohatera, jednak szybko bierze nad nim górę pycha. Prowadzi on zaś Konrada do krawędzi potępienia, kiedy prawie nazywa Boga „carem”, czyli tyranem.
Motyw szatana
Zło jest obecne wśród bohaterów dramatu w spersonifikowanej formie. W Prologu złe duchy pragną porwać duszę śpiącego Konrada. Diabły torturują dla rozrywki duszę Nowosilcow koszmarami, czekając, aż po śmierci będą mogły zabrać ją do piekła. Ostatecznie to diabeł opętuje Konrada i dopiero egzorcyzmy księdza Piotra przynoszą bohaterowi ulgę.
Motyw wiary
Mickiewicz przedstawia wiarę jako niezwykle istotny element życia. Pokora i wierność Bogu pozwalają księdzu Piotrowi dostąpić jego wizji przyszłych losów Polski. Prostą wiarę widzimy również we śnie i zachowaniu Ewy. Nawet Konrad, w którym wiara podobno umarła, czci imię Najświętszej Panienki.
Motyw kary
Doktor zostaje pokarany przez śmierć od pioruna, co przewiduje mu ksiądz Piotr. Klęska jako wieszcza jest zaś karą Konrada za jego bunt.
Motyw dziecka
Opisywane przez Mickiewicza prześladowania z ręki zaborcy, dotykają młodzieży. Niewinność i młodość ofiar potęguje okropieństwo ich cierpienia. Mickiewicz wykorzystuje motyw dziecka do przedstawienia cierpień okupowanej Polski jako niezawinionych, zaś caratu jako systemu barbarzyńskiego i okrutnego.
Motyw więźnia
Scena więzienna przedstawia współtowarzyszy Konrada, przebywających w klasztorze ojców bazylianów. Wszyscy z niepokojem spoglądają na swój los, są przygnębieni sytuacją. Kiedy rozmawiają o pladze aresztowań na Litwie, pada stwierdzenie – Polska żyje w więzieniach. Jest to nawiązanie do prześladowań patriotów.
Motyw Sybiru
Zaborca niszczy najmłodsze pokolenie Polaków, wywożąc je kibitkami na Sybir. Daleka syberyjska kraina jawi się w utworze jako straszliwe i wieczne wygnanie. Sybir nabierze w polskiej kulturze znaczenia symbolicznego, tak straszne piętno odcisną wywózki na polskim narodzie.
Motyw pielgrzyma
Kiedy ksiądz Piotr po raz ostatni spotyka Konrad, przepowiada mu pielgrzymkę. W Ustępie to prawdopodobnie on tytułowany jest właśnie Pielgrzymem – dążącym do ojczyzny z obcej ziemi. Pielgrzymka ma tutaj również wymiar duchowy. Przynosi Konradowi rozwój i zrozumienie, dzięki którym stanie się wskrzesicielem ojczyzny – czterdzieści i cztery.
Motyw matki
Motyw matki reprezentuje pani Rollinson. Ta ślepa wdowa codziennie wysiaduje na schodach pałacu Senator, prosząc o łaskę dla syna lub choćby informacje o nim. Więź między nią i jej dzieckiem pozwala pani Rollinson współodczuwać ogrom jego cierpień w sposób wręcz nadprzyrodzony. Miłość do dziecka jet bowiem najważniejsza dla matki. Pewne znamiona motywu matki możemy również odnaleźć we śnie Ewy o Matce Boskiej.