Henryk Sieniewicz zbudował fabułę „Potopu” wokół dwóch wątków. Pierwszy z nich to wątek historyczny – dzieje wojny Rzeczpospolitej ze Szwecją w 1655 roku. Drugi to wątek przygodowo-romantyczny, opowiadający perypetie miłosne Kmicica i Aleksandry Billewiczówny. Oba wątki zawierają wiele motywów literackich, często przeplatających się w obu składowych fabuły. Należą do nich:
Spis treści
Motyw patriotyzmu
Motyw patriotyzmu łączy się w powieści z motywem walki. Troska o losy ojczyzny i dbanie o wspólne dobro zostały przeciwstawione prywacie oraz tchórzostwu. Patriotyzm jest niezwykle ważny w kreacji bohaterów „Potopu”, przede wszystkim Wołodyjowskiego, Skrzetuskiego i Kmicica. Tego ostatniego czytelnik obserwuje podczas ponownej nauki miłości do ojczyzny, będącej częścią przemiany duchowej bohatera. Motywem patriotycznym Sienkiewicz realizuje idee „pokrzepienia serc” oraz wychowania czytelnika w duchu miłości do ojczyzny.
Motyw romansowy
Motyw romansowy to drugi najważniejszy motyw powieści Sienkiewicz. Miłość Oleńki i Kmicica to burzliwy związek, przepełniony skrajnymi emocjami oraz zwrotami akcji. Dochodzi nawet do trójkąta miłosnego między Anną Billewiczówną a Kmicicem i Bogusławem Radziwiłłem – konkurentami o jej względy. Uczucie do Oleńki jest też motorem napędowym głównego bohatera. To właśnie dla Billewiczówny dokonuje swojej wewnętrznej przemiany. Miłość tych dwojga nosi znamiona rycerskiego afektu dla „damy serca” – kobiety idealnej, dla której rycerz musiał uszlachetniać samego siebie i dokonywać bohaterskich czynów. W powieści odnaleźć możemy również inne, epizodyczne romanse. Przykładem są tutaj perypetie sercowe Pana Wołodyjowskiego.
Motyw walki
Zmagania zbrojne stanowią nieodłączny element wątku historycznego, są również obecne w wątku przygodowo-romantycznym. Fabuła powieści osadzona jest w czasie pięcioletniej wojny Szwecji i Rzeczpospolitej – potopu szwedzkiego. Bohaterowie biorą udział w historycznych bitwach tej wojny, a narrator niejednokrotnie informuje o jej przebiegu. Dobrym przykładem mogą być tutaj oblężenie Warszawy czy Bitwa pod Prostkami. Są one ukazywane z perspektywy uczestnika, jak również obserwatora. Sienkiewicz często opisuje również pojedynki bohaterów i mniejsze batalie z ich udziałem. Legendarne są już sceny pojedynku Kmicica z Wołodyjowskim i spalenie Wołmontowicz. Walka stanowi ważny element „Potopu” ze względów historycznych i przygodowych, a samo dzieło przedstawia ją w sposób epicki, podobny Homerowi.
Motyw przemiany
Przemiana dotyczy w powieści głównie Andrzeja Kmicica. Zachodzi w nim bowiem duchowa przemiana, dlatego zliczyć go możemy do bohaterów dynamicznych. Początkowo jest jedynie junakiem i warchołem, czego nie może znieść jego ukochana Oleńka. Chorąży orszański popada w konflikt z laudańską szlachtą, następnie zaś uwikłany zostaje w rokosz Janusza Radziwiłła. By odzyskać Oleńkę i honor, Kmicic przyjmuje miano Babinicza i pod nim walczy w obronie ojczyzny. Dokonuje się w nim przemiana, staje się żarliwym patriotą i godnym zaufania kompanem. Motyw przemiany jest w „Potopie” niezwykle podobny do przemiany Jacka Soplicy w „Panu Tadeuszu”. Istnieje możliwość, że Sienkiewicz wzorował się na Mickiewiczu.
Motyw przygody
Wątek przygodowy przewija się przez cały „Potop”. Bohaterowie ciągle przeżywają pełne akcji perypetie, w których wielokrotnie ryzykują życiem. Są one wynikiem zarówno wątku historycznego, jak i przygodowo-romantycznego. Najwięcej przygód ma główny bohater – Kmicic. Są nimi między innymi Obrona Jasnej Góry, wysadzenie kolubryny, porwanie Bogusława Radziwiłła czy zdobycie „Kretowiska” podczas oblężenia Warszawy. Zapadającą w pamięć przygodą jest również walka pana Zagłoby z małpami, czy próba zabicia króla Szwecji przez pijanego Rocha Kowalskiego.
Motyw podróży
Akcja powieści składa się w dużej mierze z podróży. Bohaterowie odwiedzają wiele miejsc w Rzeczpospolitej i poza nią. Większość z nich stanowią prawdziwe lokacje, w jakiś sposób związane z potopem szwedzkim. Są one tłem dla rozlicznych przygód bohaterów, które często łączą się z wydarzeniami historycznymi. Dzięki takiej budowie akcji czytelnik może poznać piękno sarmackiej kultury. Sienkiewicz opisał bowiem dokładnie reali życia w XVII wiecznej Rzeczpospolitej.
Motyw zdrady
Motyw zdrady jest obecny w „Potopie” dosyć często. Przede wszystkim zasadza się na zdradzie ojczyzny, mającej różne podstawy. Największymi zdrajcami powieści są Janusz i Bogusława Radziwiłłowie. Dla własnej korzyści magnaci wypowiadają w Kiejdanach posłuszeństwo królowi, na rzecz władcy Szwecji. Zdrada ta jest więc podyktowana prywatą, odwróceniem od dobra wspólnego dla własnych celów. Janusz Radziwiłł zdradza również Kmicica, wplątując go w rokosz. Sienkiewicz opisuje również zdrajców mniejszego kalibru. Są nimi Hieronim Radziejowski, czy anonimowy kolaborant-poseł w czasie obrony Jasnej Góry.
Motywy fantastyczne
Nieliczne motywy fantastyczne w „Potopie” występują podczas oblężenia Jasnej Góry. Narrator nie tłumaczy ich, przez co wydają się Boską interwencją w oblężenie. Możemy do nich zaliczyć profetyzm księdza Kordeckiego i jego zdolność do „czytania” ludzkich intencji, które pomogły mu zdemaskować nasłanego przez Szwedów zdrajcę. Największym wydarzeniem fantastycznym powieści jest jednak cud związany z ptakami. Zwierzęta zwiastowały brak min podłożonych pod twierdzę, a samo wydarzenie nie dawało się jasko wytłumaczyć.
Motyw westernu
„Potop” ma pewne podobieństwa do westernu, szczególnie jeżeli chodzi o konstrukcję postaci. Bohaterowie Sienkiewicza są twardzi, nawykli do ciężkiego życia. Nie będąc do końca nieskazitelnymi, samotnie stawiają czoła zagrażającemu ich społeczności złu. Mają przy tym pewne znamiona bohaterów romantycznych, a w ich sercach tli się szlachetność. Charakterystyczny la westernu jest motyw zemsty i miłosnego trójkąta, realizowany przez Oleńkę, Kmicica oraz Bogusława.