W roku 1904 Stanisław Wyspiański wydał dramat zatytułowany „Noc listopadowa”. Było to dzieło łączące się z wcześniejszymi utworami – „Warszawianką” oraz „Lelewelu” – swoją tematyką, która obejmowała wydarzenia z czasów powstania listopadowego z roku 1830. Wyspiański był zafascynowany tym wydarzeniem i wiele czasu poświęcał na lektury poświęcone mu. „Noc listopadowa” złożona jest z dziesięciu scen, bez podziału na akty. Łączą się one luźno ze sobą i w kilku epizodach przedstawiają wyobrażenie Wyspiańskiego na temat powstania listopadowego. Akcja utworu rozpoczyna się 29 listopada 1830 roku w Warszawie. W dziele miesza się plan realistyczny – wybuch powstania – z planem fantastycznym, na którym pojawiają się greccy bogowie, ingerujący w ludzkie losy.
Spis treści
Noc listopadowa – streszczenie krótkie
Akcja zaczyna się przed wybuchem powstania listopadowego. Pallas (Atena) pojawia się w Szkole Podchorążych Piechoty w Warszawie i tam zapowiada, że Polacy rozpoczną walkę z Carem. W Belwederze przebywa książę Konstanty z małżonką, który otrzymał tego ranka od cara pełnomocnictwo w sprawie Polski.
Tymczasem Piotr Wysocki daje innym sygnał, że powstanie rozpoczyna się. Studenci i literaci z kolei pod pomnikiem Jana III Sobieskiego czekają na znak, by pojmać księcia. W mieście trwają zamieszki, a w Łazienkach Demeter żegna Korę, która ma dołączyć do Hadesa w podziemiach. Powstańcy ruszają na Belweder, wdzierają się do niego i są zmuszeni uciekać przed siłami rosyjskimi. Konstanty daje pozwolenie na zniszczenie miasta.
W tym czasie w teatrze odbywa się przedstawienie, które zainspirował „Faust” Goethego. Ze sceny wychwalany jest Józef Chłopicki, a Nike namawia go do objęcia dowodzenia w powstaniu. W tym czasie Bronikowski udaje się do mieszkania Lelewela i prosi go, by ten zwołał rząd. Lelewel odmawia udziału w powstaniu, ponieważ jego ojciec umiera. W mieście trwają walki, ofiary pojawiają się po obu stronach. Kora przepowiada Polakom, że ich cierpienie nie pójdzie na marne i pewnego dnia odzyskają niepodległość.
W teatrze Stanisława Augusta pojawiają się dusze umarłych, które Hermes prowadzi do łodzi Charona. Zeus rozkazuje Atenie wycofać się z powstania. Wielki książę spotyka się ze swoimi sojusznikami na Alejach Ujazdowskich, rozkazuje przyprowadzić Łukasińskiego. Ten sądzi, że będzie uwolniony. Wojska rosyjskie rozpoczynają pochód.
Noc listopadowa – streszczenie szczegółowe
Początek powstania
Akcja dramatu rozpoczyna się tuż przed wybuchem powstania listopadowego, od wizyty Ateny na korytarzu w Szkole Podchorążych Piechoty w Warszawie. Bogini zapowiada, że Polacy rozpoczną walkę z carem rosyjskim. Wzywa ona też do siebie wszystkie boginie zwycięstwa Nike, w Warszawie pojawia się także Ares. Tego ranka w Belwederze książę Konstanty otrzymał od cara pełnomocnictwo w sprawach Polski.
W szkole do sali lekcyjnej wchodzi Piotr Wysocki, który ma dać innym sygnał do rozpoczęcia powstania. Wierzy, że Polacy mają Boga po swojej stronie. Siły polskie mają w planach między innymi zajęcie Belwederu. Z kolei pod pomnikiem Jana III Sobieskiego czekają studenci i literaci, których zadaniem jest pochwycenie wielkiego księcia. Tymczasem w Belwederze książę i jego żona ignorują zamieszki w mieście. W Łazienkach Demeter żegna swoją córkę, Korę, która udaje się do podziemi, by towarzyszyć Hadesowi. Powstańcy rozpoczynają swój atak na Belweder, a Demeter przyzywa Hekate, by dokonać zemsty za krzywdy i pokazać ludziom gniew bogów. W Belwederze powstańcy zabijają Gendre Lubowidzkiego, ale są zmuszeni się wycofać. Konstanty nakazuje zniszczyć Warszawę.
Próba znalezienie dowódcy
Akcja dramatu rozgrywa się także w teatrze rozmaitości, gdzie wystawiana jest sztuka inspirowana „Faustem” Goethego. Na scenie satyrowie parodiują księcia Konstantego i wychwalają obecnego na widowni Józefa Chłopickiego. Nike namawia go do objęcia dowództwa nad powstaniem. Niestety, gdy ten zaczyna wydawać rozkazy, okazuje się, że walczący słuchają zamiast niego porucznika Dąbrowskiego. Wówczas Nike gra w karty z Chłopickim i przepowiada klęskę Polaków oraz ucieczkę wielkiego księcia. Tymczasem Ksawery Bronikowski odwiedza Joachima Lelewela w jego mieszkaniu. Prosi go, by ten zwołał rząd polski. Lelewel jednak odmawia i nie bierze udziału w powstaniu, ponieważ jego ojciec jest umierający, Bronikowski nalega, ale ostatecznie wychodzi. Lelewel odkrywa, że jego ojciec zmarł zapłakany. Jego duszę zabiera Hermes.
Niepowodzenia po stronie polskiej
W mieście trwają zamieszki, a Piotr Wysocki namawia Stanisława Potockiego, by ten wziął udział w powstaniu, ten jednak odmawia. Wysocki i inni udają się do Arsenału, gdzie spotykają Zaliwskiego. Zaliwski oskarża Wysockiego o zdradę, a na to wszystko pojawiają się wojska rosyjskie i rozpoczynają ostrzał. Potocki ginie zastrzelony przez nich. Pada coraz więcej ofiar, między innymi młody Gendre, Nowicki i Makrot. Adam Czartoryski nie wie, co czynić. Ares triumfuje i zakochuje się w nim Joanna, żona Konstantego, ponieważ Eros trafił go swoją strzałą.
Kora przepowiada Polsce, że pewnego dnia odzyska ona niepodległość i jej cierpienia nie zostaną zapomniane. Dusze zmarłych w tym czasie gromadzą się w teatrze Stanisława Augusta, gdzie Hermes odprowadza je do łodzi Charona. Dusza Potockiego wyraża żal za swoje grzechy. Zeus rozkazuje Pallas, by się oddaliła, co powoduje jej rozżalenie, ponieważ udało jej się porwać ludzi do walki. Na Alejach Ujazdowskich wojska czekają na rozkazy Konstantego. Ten każe przyprowadzić z Belwederu Waleriana Łukasińskiego, trzymanego tam od lat. Mężczyzna oślepł i sądzi, że nadeszła chwila jego wyzwolenia. Krasiński zasłania mu twarz, gdy ten płacze i modli się. Wielki książę Konstanty w tym czasie wsiada na konia i tym samym rozpoczyna się wielki pochód sił rosyjskiego wojska.