Epopeja narodowa, jaką jest „Pan Tadeusz”, niewątpliwie pomogła ukształtować współczesnego ducha polskości. Opowieść o konflikcie dwóch rodzin wywołanych dawną zbrodnią, próbie odpokutowania win i patriotycznych nadziejach na odzyskanie ojczyzny niewątpliwie rozpala serca kolejnych pokoleń. Mickiewicz, pisząc swoje dzieło, zawarł w nim wiele motywów literackich, które następnie inni autorzy będą powtarzać po nim na przestrzeni wieków.
Spis treści
Motyw arkadii
Soplicowo ukazane jest jako szlachecka idylla, ziemiański dworek, gdzie proste życie przepełnione jest szczęściem. Jest to też ostoja tradycji i polskości. Mickiewiczowi przyświecała bowiem chęć utrwalenia krainy lat dziecięcych, do której Polacy pod zaborami mogliby powracać. W tej wyidealizowanej, niewinnej wizji mieli oni ukryć swoją tęsknotę za utraconą ojczyzną i dzięki temu przetrwać jako naród.
Motyw rodziny
Soplicowie to rodzina, którą wiążą relacje oparte na wzajemnym zaufaniu i szacunku. Dlatego właśnie ich dwór rodzinny wydaje się ostoją spokoju i tradycji. Nawet zbrodniarz, Jacek Soplica, może liczyć na pomoc swojego brata. Sędzia zgadza się pomóc w wychowaniu jego syna, a sam Wąsal nawet w dalekim świecie stara się mieć wpływ na przyszłość Tadeusza.
Motyw nieszczęśliwej miłości
Miłość, która narodziła się między Ewą Horeszkówną i Jackiem Soplicą była nieszczęśliwym mezaliansem. Córka Stolnika kochała krewkiego, prostego szlachcica. Jej ojciec nie pozwolił jednak na związek, wydając córkę za Kasztelana. Soplica ożenił się z inną, nie mógł jednak pokochać żony. Ewa wraz z mężem umarła zaś gdzieś na Sybirze.
Motyw spełnionej miłości
Jacek Soplica zdołał otoczyć opieką jedyną córkę swojej ukochanej – Zosię. Pragnął, aby w przyszłości wyszła za Tadeusza, jego syna i tym samym połączyła zwaśnione rodziny. Młodzi rzeczywiście zakochują się w sobie i kiedy Tadeusz powraca do Soplicowa wraz z armią Napoleona, biorą ślub. Tym samym w ich pokoleniu ziszcza się to, co nie udało ich rodzicom – Jackowi i Ewie.
Motyw konfliktu
Konflikt pomiędzy Horeszkami i Soplicami zapoczątkował Jacek Soplica. Zdruzgotany odmową ręki Ewy Horeszkówny, w akcie zemsty strzela do jej ojca podczas oblężenia zamku rodu przez Moskali. W czasach Tadeusza i Zosi waśń była już prawie zapomniana, a Hrabia pragnął sprzedać ruiny siedziby rodu Sędziemu Soplicy. Ostatni sługa Stolnika, Klucznik Gerwazy przekonuje go jednak do zmiany decyzji. Konflikt wybucha na nowo, kończąc się ostatecznie zajazdem i w konsekwencji walką między szlachtą a Moskalami. Ginie w nim sam Jacek Soplica, ratując ostatniemu Horeszce życie.
Motyw winy
Zbrodnia popełniona przez Jacka Soplicę poróżniła obie rodziny, doprowadzając przy tym do serii tragicznych wydarzeń. Wąsal, zdruzgotany małżeństwem Ewy, krzywdzi również matkę Tadeusza, której nie kochał i która umiera ze smutku. Tym samym jedna tragicznie posłana kula niszczy życie wielu ludzi, doprowadzając ostatecznie do wydarzeń z „Pana Tadeusza”.
Motyw przemiany
Soplica ostatecznie zaczyna żałować tego, co zrobił. Pragnie odkupić winy, dlatego angażuje się w walkę o ojczyznę. Zaciąga się do Legionów Polskich, a ostatecznie zostaje mnichem. Przyjmuje imię Robaka, by tym samym zadośćuczynić dawną pychę pokorą. Służy również Napoleonowi jako wywiadowca i szpieg, przekonując Polaków do walki o niepodległość. Ostatecznie też dwa razy uratuje życie Hrabiego Horeszki, a przed śmiercią uzyska przebaczenie od Klucznika Gerwazego.
Motyw patriotyczny
Ksiądz Robak agitował wśród szlachty za poparciem Napoleona, który mógł doprowadzić do wyzwolenia ojczyzny. W domu Sopliców tradycje patriotyczne były bardzo silne, zaś samo Soplicowo urastało do rangi „małej ojczyzny” głównego bohatera. Wszyscy bohaterowie, nawet skłóceni ze sobą, z niecierpliwością wyczekują na pojawienie się armii Napoleona, niosącej nadzieję na wyswobodzenie Polski spod władzy Moskwy.
Motyw szlachcica
Mickiewicz na łamach Pana Tadeusza unieśmiertelnia wyidealizowaną wizję sarmackiej kultury dawnej Rzeczpospolitej. Doskonale oddaje realia życia w ziemiańskim dworku poprzez barwne obrazy grzybobrania, polowania i picia kawy. Ukazuje ubiór oraz pewne specyficzne zachowania szlachciców, również te negatywne. W pamięć zapada narodowy taniec – polonez.
Motyw Żyda
Żyd Jankiel zobrazowany jest jako polski patriota i zarazem wierny wyznania mojżeszowego. Ten poczciwy, sprytny człowiek wspiera potajemnie księdza Robaka, próbuje również odwieźć szlachtę z zaścianka od zajazdu na Soplicowo. Szczególnie piękny jest opis jego gry na cymbałach – instrumencie, którego wirtuozerię w dawnej Rzeczpospolitej opanowali właśnie Żydzi.
Motyw przyrody
Przyroda jest w Panu Tadeuszu jednym z bohaterów. Przepiękne opisy okolic Soplicowa i dzikich ostępów Litwy budują klimat utworu, a zarazem utrwalają urok tej krainy. Bohaterowie żyją na tle przyrody, są z nią w ciągłych kontaktach. Szlachta chodzi na grzyby, uczestniczy w polowaniu, zagłębia się w prastare litewskie bory.