Opowiadanie Charlesa Dickensa „Opowieść wigilijna” to wiktoriańskie pouczenie o potrzebie współczucia, obecności i miłości. Odwiedzony przez trzy kolejne Duchy Świąt Bożego Narodzenia Ebenezer Scrooge przechodzi przemianą wewnętrzną: z chciwego mizantropa staje się współczującym i kochającym człowiekiem. Dickens wplótł w swoją historię następujące motywy literackie:
Spis treści
Motyw snu
W opowiadaniu Dickensa sen jest dla Scrooge’a bramą do własnej podświadomości, duszy, a być może również świata nadnaturalnego. To właśnie podczas snu dokonuje on wędrówki w czasie i przestrzeni swojego życia, mogąc dokonać refleksji nad swoim podejściem do bliźniego. Sen nosi tu więc znamiona płaszczyzny głębszego poznania ponadnaturalnego.
Motyw fantastyczny
Scrooge’a w nocy odwiedzają cztery duchy: zmarłego partnera biznesowego Jakuba Marley’a, Ducha dawnych, obecnych i przyszłych świąt Bożego Narodzenia. Istoty te przychodzą do bohatera w celu ukazania mu błędów życiowych i konsekwencji, jakie będzie miało jego samolubne i mizantropijne podejście. Duchy ukazują się Scrooge’owi w czasie Bożego Narodzenia, które uważane jest za czas szczególnej przemiany wewnętrznej. Nie wiadomo przy tym, czy są one istotami nadprzyrodzonymi, czy jedynie personifikacją wyrzutów sumienia bohatera.
Motyw wędrówki
W czasie swojego snu główny bohater wędruje w czasie i przestrzeni, prowadzony przez kolejne duchy. Ukazują mu one wydarzenia z przeszłych, teraźniejszych i przyszłych świąt Bożego Narodzenia. Wędrówka ta ma wymiar wewnętrzny – pozwala bowiem Scrooge’owi na poznanie swoich błędów i ich konsekwencji, a przez to dogłębną przemianę.
Motyw chciwości
Główny bohater początkowo uważa gromadzenie pieniędzy za życiowy cel. Z pogardą odnosi się do zbierania na biednych, nie płaci dobrze swojemu pracownikowi. Scrooge jest jednak aż tak chciwy, że sam nie korzysta ze swojego majątku. Oszczędza na jedzeniu, a nawet opale w biurze i domu. Jego pożądanie pieniądza powoduje, że staje się on zgorzkniałym mizantropem, niezdolnym do współczucia ani miłości.
Motyw przemiany
Scrooge to człowiek o wyjątkowo mizantropijnym podejściu. Jest chciwy i samolubny, nie widzi potrzeby interakcji z innymi ludźmi. Dostaje jednak szansę poprawy, kiedy odwiedzając go kolejne Duchy Bożego Narodzenia. Patrząc na własne błędy z przeszłości i teraźniejszości oraz ich przyszłe konsekwencje, Scrooge zaczyna rozumieć co ma prawdziwą wartość – miłość, rodzina i bliźni. Ze zgorzkniałego starca zmienia się w lubianego przez wszystkich, współczującego człowieka.
Motyw biedy
Rodzina kancelisty głównego bohatera, Boba Cratchita, żyje w skrajnym ubóstwie. Pensja wypłacana przez Scrooge’a nie pozwala bowiem na zakup nowych ubrań, leczenie małego Tima, ani nawet dostateczną ilość jedzenia. Problemy rodziny Cratchita ukazuje głównemu bohaterowi Duch Obecnych Świąt, zaś ich skutki Duch Przyszłych Świąt.
Motyw choroby
Tim, najmłodszy syn Boba Cratchita, jest niepełnosprawny. Chodzący o kulach chłopiec często choruje, jednak rodziny nie stać na zapewnienie mu odpowiedniej opieki. Duch Przyszłych Świąt Bożego Narodzenia ukazuje Scrooge’owi przyszłość, w której chłopiec miał nie dotrwać najbliższych świąt. Uświadomiło to bohaterowi potrzebę pomocy bliźniemu.
Motyw rodziny
Pomimo życia w biedzie i choroby małego Tima, rodzina Boba Cratchita otacza się wzajemną miłością i troską. Wszyscy wspierają się nawzajem, nawet w tak trudnym położeniu. Dawny pracodawca bohatera, pan Fezwig traktował swoich czeladników jak członków rodziny, urządzając im na święta przyjęcie. Z kolei sam Srooge, mimo smutnego dzieciństwa, kochał jedyną siostrę – Fan. To właśnie jej jedyny, osierocony syn, pragnął zaprosić wuja na święta do siebie.
Motyw miłości
Miłość między rodziną Cratchita daje im siłę do przetrwania trudnej sytuacji. Scrooge kochał swą jedyną siostrę, Fan. Stracił przy tym ukochaną, ponieważ potrafił cenić tylko własny majątek. Miłość jest w opowieści Dickensa prawdziwą wartością i szczęściem, o które człowiek powinien dbać.
Motyw samotności
Ebenezer Scrooge to niezwykle samotny człowiek. Jest to jednak jego własny wybór, spowodowany podejściem do drugiego człowieka. Przeliczanie wszystkiego na pieniądze, chciwość i zgorzknienie wyalienowały go od innych. Mogło to być wywołane przez wczesną śmierć ukochanej siostry – Fan. Zarazem jednak Scrooge na własne życzenie utracił swoją ukochaną, ceniąc od niej bardziej pieniądze. Siostrzeniec bohatera cenił, że ta samotność sprawia, iż jego wuj jest postacią godną litości. Nawet jeżeli sam doprowadził się do takiego stanu.
Motyw przemijania
Scrooge podróżuje z duchami poprzez czas i przestrzeń. Obserwując swoją przeszłość, teraźniejszość i przyszłość orientuje się o przemijaniu czasu. Powoduje to refleksję nad zmarnowanymi chwilami, które zmitrężył na zbieranie majątku. Ostatecznie Scrooge decyduje się nie stracić ani jednej chwili życia, jakie mu zostało i zmienia się na lepsze.
Motyw śmierci
W życiu Scrooge’a istotna była śmierć ukochanej siostry, Fan. Śmierć Jakuba Marley’a i jego pośmiertny los stanowi dla bohatera przestrogę. Z kolei odejście małego Tima odciska na starcu głębokie piętno. Ostatecznie zaś przerażą go wizja własnej śmierci i tego, że po niej nikomu go nie będzie żal. Jedynie jego sługi przyjdą, by okraść dom nieboszczyka.
Motyw miasta
Londyn to miasto nieprzyjazne, pełne biedy i cierpienia. W tym ponurym miejscu tli się jednak iskierka nadziei, którą reprezentuje przemiana metropolii podczas świąt Bożego Narodzenia.