Lilie – dzieło Mickiewicza o niby tak banalnym tytule może nie być takie proste. Warstwa fabularna jest następująca: Pan wyjechał na wojnę i zostawił w domu młodą żonę. Ona nie chciała zmarnować swojej młodości i zdradziła męża. Kiedy mąż wrócił z wojny w obawie, że odkryje jej niewierność, postanowiła go zabić. Tak też uczyniła. Na jego grobie zasadziła lilie. Następnie udała się do pustelnika, aby zwierzyć się ze zbrodni, gdyż chciała ulżyć swojemu sercu. Pustelnik odkrył przed nią następującą prawdę: to nie sumienie przywiodło ją do niego, tylko strach przed karą. Zapowiedział także, że ujawnić zbrodnię może jedynie nieboszczyk. Pani zadowolona udała się do swojego zamku. Mijały tygodnie. Już nawet dzieci zapomniały o ojcu. Kobieta jednak zapomnieć nie mogła. Bez ustanku nieboszczyk gościł w jej myślach, nie widać było uśmiechu na jej twarzy, a sen nie przynosił ukojenia. Czas płynął. W domu Pani zjawili się dwaj szwagrowie. Nie wiedzieli nic o śmierci brata i myśleli, że lada dzień się zjawi. Postanowili zaczekać w domu bohaterki, lecz po bracie ani śladu, a bratowa nie tylko grzeszna, ale także grzechu warta. Obaj się w niej zakochali i zażądali, żeby jednego z nich wzięła sobie za męża. Pani nie wie, jak dokonać wyboru, żeby nie urazić żadnego z rycerzy – udaje się do pustelnika po radę. Początkowo mędrzec proponuje wskrzeszenie męża, Panią ta propozycja przeraża. Starzec radzi więc, żeby bracia zrobili wianki z kwiatów. Ten z braci, którego wianek bohaterka wybierze zostanie jej mężem. Rycerze z zapałem wzięli się do pracy, zebrali lilie z grobu swojego brata. W cerkwi ma odbyć się ślub. Pani wybrała jeden z wianków. Przegrany kawaler nie pogodził się z porażką, dochodzi do bójki. Wtedy pojawia się nieboszczyk mąż. Oznajmia, że lilie należą do niego, a więc i kobieta, która nosi wieniec z tych kwiatów jest jego. Cerkiew zapada się pod ziemię, a na jej miejscu wyrastają lilie.
Fabuła ta pozornie prosta posiada jednak głębszą warstwę. Zacznijmy od samego tytuły. Według słownika Kopalińskiego lilia symbolizuje: niewinność, wierność i dziewictwo. Ten szlachetny kwiat pojawia się w tekście trzy razy: na początku, kiedy na grobie zamordowanego męża Pani sadzi lilie i rozkazuje im:
Rośnij kwiecie wysoko,
Jak pan leży głęboko,
Jak pan leży głęboko,
Tak ty rośnij wysoko.
Po raz drugi, gdy bracia zbierają kwiaty do wieńca dla szwagierki i na końcu, kiedy cerkiew się zapada grzebiąc wszystkich winnych, a na jej miejscu wyrastają lilie. Znaczenie ich w każdym z tych obrazów jest inne. Gdy Pani grzebie Pana, Mickiewicz nadaje im symbolikę a rebours – oznaczają one wtedy zdradę, zbrodnie, fałszywą niewinność. Słowa Pani zaklinające kwiaty „rośnijcie wysoko, jak pan leży głęboko” są żądaniem ukrycia zbrodni, całkowitego zasłonięcia. Zło – zabity mąż musi zostać przykryty kwiatem symbolizującym niewinność. To symbolizuje obraz duszy morderczyni – nie żałuje ona swej zbrodni, lecz chce ją ukryć. Jest to sytuacja odwrotna niż ta przedstawiona w powieści Fiodora Dostojewskiego „Zbrodnia i kara”. Raskolnikow jest antytezą Pani. On, w przeciwieństwie do niej żałuje swojego czynu i chce wyjawić światu swoją winę. Bohaterka ballady Mickiewicza nie czuje się winna, nie okazuje skruchy. Jedynym jej pragnieniem jest ukrycie przed światem strasznej tajemnicy. Kiedy po raz drugi w utworze pojawiają się lilie symbolizują one również zdradę, tym razem jednak jest to zdrada męska: „Nie pożądaj żony bliźniego swego”. Zbrodnia jest tym cięższa, ponieważ dotyczy brata. W scenie finałowej autor przywraca liliom ich prawdziwe znaczenie. Kwiaty te pokrywają miejsce, w którym miała się dokonać kolejna zdrada i gdzie ziściła się kara. Tym razem lilie oznaczają: sprawiedliwość, ład, porządek, to, że zbrodnia nie może pozostać bez kary.
Następnym symbolem, który pokazuje głębszą treść utworu jest postać pustelnika. Jego osoba ma bardzo bogate znaczenie. Gdy Pani przychodzi do pustelnika po raz pierwszy, pragnie uzyskać odpuszczenie swojego grzechu. Mędrzec jest wtedy jakby chrześcijańskim kapłanem, spowiednikiem, który zmywa winę. Celem drugiej wizyty, którą bohaterka składa pustelnikowi jest uzyskanie rady. Starzec oznacza wtedy mądrość, wiedzę, doświadczenie. Nieoczekiwanie mędrzec proponuje wskrzeszenie nieboszczyka. Kim więc jest? Kogo jeszcze symbolizuje, skoro może wskrzeszać ludzi z martwych? W literaturze trudno znaleźć postać mędrca, świętego lub czarodzieja, który mógłby tego dokonać. Jedynie syn Boga Jezus Chrystus wskrzesił Łazarza. Może więc pustelnik jest szamanem korzystającym z mocy pogańskich. Gdy udziela Pani wskazówek odnośnie tego, jak poradzić sobie z rywalizacją szwagrów o jej rękę, staje się on koordynatorem późniejszych zdarzeń. Symbolizuje on wtedy: surową sprawiedliwość, harmonie, ład, przywrócenie porządku świata. Przyjmuje rolę jakby demiurga. Buduje świat, w którym zbrodnie spotyka kara.
Zbrodnia to niesłychana,
Pani zabija pana
Po zbadaniu symboliki lilii i symboliki pustelnika przyjrzę się toposowi mężobójstwa, który jest głównym wątkiem tematycznym ballady Mickiewicza. Motyw ten pojawia się już w starożytności. Doskonałym przykładem mężobójstwa w literaturze starożytnych Greków jest historia Agamemnona, który podobnie jak mąż nieboszczyk wracał z wojny do domu. Klitajmestra – żona greckiego wodza podczas jego nieobecności dopuściła się zdrady. Gdy jej mąż powrócił zamordowała go z zimną krwią. Antytezą postaci Pani jest natomiast Penelopa – żona Odyseusza, który dziesięć lat walczył po Troją, a drugie dziesięć zajął mu powrót do domu. Jego żona inaczej niż Klitajmestra, odtrącała wszystkich zalotników – nie uległa pokusie zdrady. Zachowała wierność i czekała w domu. Dom i wierna, czekająca żona symbolizuje harmonie, ład. Przykładem zdradzieckiego mordu mężczyzny przez kobietę jest historia przedstawiona w księdze Sędziów ze Starego Testamentu. Dalila, ukochana Samsona, który posiadał nadludzką moc, siłę; wydarła z niego tajemnice owej mocy i przekazała ją wrogom Samsona, którzy go pokonali. Bardzo ciekawe jest to, że i w „Liliach” i w historii o Samsonie dochodzi do zawalenia gmachu świątyni symbolizującego przywrócenie ładu, ukarania winnych. Kolejnym przykładem jest grecki heros Herakles, którego żona Dejanira, kiedy wrócił do domu dała mu koszulę nasmarowaną trucizną. Następnym przykładem jest Lady Makbet, która co prawda nie zamordowała swojego męża, ale przyczyniła się do morderstwa mężczyzny wracającego z wojny i korzystającego z prawa gościnności w jej domu. Wszystkie te przykłady wskazują na to, że motyw mężobójstwa dokonanego w domu w literaturze jest bardzo ważny. Dom z wierną z żoną w środku jest to symbol ładu, harmonii i porządku. We wszystkich kulturach małżeństwo jest rzeczą świętą, a według kultury indyjskiej jest niezbędne do podtrzymania porządku świata. Jeśli małżonkowie będą się zabijać porządek ten zostanie zakłócony. Tak też się stało w balladzie Mickiewicza i tylko dzięki postaci pustelnika demiurga świat odzyskał dawną harmonię i ład.
Analiza ta, prowadzi do wniosku, zgodnie z którym tekst Mickiewicza niesie z sobą następujące przesłanie: małżeństwo miedzy kobietą a mężczyzną jest sacrum. Na tym związku opiera się harmonia świata, ład kosmiczny. Idea ta jest jednoznacznie zawarta w ideach starożytnych Indii, a także starożytnych Chin – siły yin i yang wspólnie tworzą harmonie, która jest fundamentem świata. Zbrodnia dokonana w tym układzie prowadzi do kosmicznej katastrofy – świat ulega zniszczeniu, ład zamienia się w chaos. Wtedy zjawia się demiurg i przywraca porządek. W balladzie porządek przywraca pustelnik, a w domu Agamemnona Orestes, a na zagrożonej Itace rolę demiurga pełni Odyseusz. Mimo to, że historia, którą przedstawia nam Mickiewicz jest pozornie prosta nierzadko zdarza się, iż żona morduje męża. Ballada wyraża archaiczny mit, wręcz archetyp o świętej jedności kobiety i mężczyzny.