Adam Asnyk to twórca, którego aktywność przypada na epokę pozytywizmu. W swojej poezji poruszał treści związane z działaniami patriotycznymi, związanymi z niepodległością Polski. Próbował także łączyć idealizm z pozytywistycznym realizmem, uznawany był za najwybitniejszego poetę swojej epoki. Pisał także utwory dramatyczne, jednak spora część jego twórczości dziś już uległa zapomnieniu. Utwór “Daremne żale” powstał 1 kwietnia 1877 roku i pochodzi ze zbioru “Album pieśni”. Jest on rozliczeniem się z postawami romantyków i ich sposobem działania oraz filozofią, a także ogólnie pojętą przeszłością.
Spis treści
Daremne żale – analiza utworu i środki stylistyczne
W wierszu Asnyka zastosowana została liryka pośrednia – podmiot nie ujawnia się, nie ujawnia, kim jest. Rozpoznać za to można odbiorcę wiersza, ponieważ to do niego zwraca się odbiorca, zdradzając jego tożsamość, używając drugiej osoby liczby mnogiej: “Wy nie cofniecie życia fal” czy “Świat wam nie odda”. Stwierdzić więc można, że odbiorcą są osoby, które w jakiś sposób żyją przeszłością, w tym przypadku romantycy, podmiot liryczny należy za to do przedstawicieli pozytywizmu.
Budowa wiersza Asnyka jest regularna – składa się on z czterech części, można więc go określić jako wiersz stroficzny. Każda ze strof zawiera cztery wersy, zakończonych rymami krzyżowymi abab. Wiersz ma więc bardzo uporządkowany, prosty rytm, który współgra z treścią utworu.
Asnyk oszczędnie korzystał ze środków stylistycznych, w przeciwieństwie do poprzedzających go romantyków. W utworze pojawiają się jednak epitety, które precyzują kreślony przez poetę obraz. Korzysta on z takich określeń jak “daremne żale”, “próżny trud”, “bezsilne złorzeczenia”, “uwiędłe laury” czy “bezsilne gniewy”. Za pewną poetyckość tekstu i kreację nowych sensów odpowiadają metafory, na przykład “przeżytych kształtów żaden cud” czy “wy nie cofniecie życia fal!”. Następuje także personifikacja – autor nadaje cechy istot żywych światu, czym skutecznie go ożywia i zwiększa jego rolę: “Świat wam nie odda”. Podmiot liryczny ulega emocjom, którym wyraz daje za pomocą wykrzyknień (“Bezsilne złorzeczenia!” czy “Wy nie cofniecie życia fal!”). Ponieważ utwór skierowany jest do określonego odbiorcy – w tym przypadku romantyków, to pojawiają się też apostrofy (“Wy nie cofniecie życia fal!”).
Daremne żale – interpretacja wiersza
Utwór Asnyka – przedstawiciela pozytywizmu – to apel skierowany bezpośrednio do poprzedniego pokolenia, czyli do romantyków. Namawia ich, by włączyli się do realizacji koncepcji pozytywistów. Pozytywiści bezpośrednio zwracają się do starszego pokolenia, którego czas już przemija i namawiają ich do refleksji i do zmiany założeń programowych. Z wiersza tego bije przekonanie, że nowe jest lepsze od starego, a dla poprzednich twórców nie ma już miejsca we współczesnej literaturze i walce o zniewolony kraj. Jest to swoiste rozliczenie romantyków z tego, jak sprawdziły się ich idee i pomysły oraz z faktu, że odmawiali oni zmiany sposobu swojego myślenia.
Wiersz opiera się na dychotomii, dość wyraźnym podziale między romantykami a pozytywistami. Jest to walka między pokoleniowa, między tym, co odchodzi, a tym co jest nowe. Pojawiają się kontrasty, rozróżnienia oparte są na różnicach między dwoma nurtami. Podmiot stosuje stosunkowo proste rozróżnienie, według którego stare jest złe, a młode – dobre. Nowość i świeżość są w utworze wartością samą w sobie, niosą ze sobą potrzebne zmiany, odmienną perspektywę, która potrzebna jest społeczeństwu.
Według pozytywistów romantycy żyją w świecie, którego już nie ma, który odszedł i nie da się go już wskrzesić. Zamiast tęsknić za nim i żyć wspomnieniami powinni oni przyłączyć się do aktualnych działań i rozważać aktualne idee. Nic nie jest w stanie wskrzesić dawnej rzeczywistości, żadne skargi i żale nie przywrócą romantyzmowi jego świetności. Według podmiotu lirycznego pozytywizm oznacza rozwój nauki, postęp i lepsze warunki życia. Pozytywizm był ideą, która zakładała pracę u podstaw, dzięki której społeczeństwo mogło się rozwinąć i lepiej zarządzać swoim krajem. Podmiot liryczny boleśnie przeżywa klęski narodowe – takie jak powstanie styczniowe w roku 1863 – sprawiają mu one ból. Jednak pogrążanie się w żałobie nie jest według niego rozwiązaniem, uważa on, że czas ten będzie lepiej spożytkowany, jeśli przeznaczy się go na pracę dla ojczyzny.
Utwór zdaje się być manifestem światopoglądu i programu pozytywistów, wyraża ich przekonania co do tego, jak powinna wyglądać literatura i walka o utracona ojczyznę. Ich założenia stoją w opozycji do tego, co proponowali romantycy, którzy zostali rozliczeni z tego, jak wykorzystali czas swoich idei. Utwór można uznać za uniwersalny dla twórców pozytywistycznych, który wyraża myśl ich pokolenia oraz założenia, którymi się kierowali.
Asnyk stworzył więc utwór-polemikę z poprzednim pokoleniem twórców, konfrontuje pozytywizm z romantyzmem. Jednocześnie w tekście zawiera światopogląd, jakim kierowali się twórcy nowego nurtu. Romantycy zostają rozliczeni ze swoich idei, a podmiot liryczny zachęca ich do przyłączenia się do nowej myśli i rozpoczęcia pracy, która ma przynieść społeczeństwu nową, lepszą rzeczywistość.