Dies irae to tytuł hymnu napisanego przez Jana Kasprowicza, który ukazał się w 1902 roku w tomiku „Ginącemu Światu”. W dosłownym tłumaczeniu Dies irae oznacza dzień gniewu, jest to tytuł średniowiecznego hymnu mszalnego który śpiewany był w dni zaduszne i podczas uroczystości pogrzebowych. Jego autorstwo przypisuje się Tomaszowi z Celano.
Spis treści
Dies irae – środki stylistyczne
Jan Kasprowicz w wierszu zawarł szereg środków stylistycznych niezbędnych do wykreowania odpowiedniej atmosfery wiersza korespondującego z jego treścią. W całym utworze możemy natknąć się na liczne pytania retoryczne, które mają na celu wyrażenie emocji podmiotu lirycznego np.: „A kto mnie stworzył na to, ażebym (…) wił się i czołgał przed tobą?” lub „Czym jestem wobec Ciebie?”. Poza pytaniami retorycznymi możemy spotkać również apostrofy, które pozwalają na wyodrębnienie zwrotów kierowanych przez podmiot liryczny bezpośrednio do Boga. Użyte przez autora powtórzenia takie jak „Kyrie eleison” „amen” pozwalają nadać całemu utworowi melodyjny wydźwięk.
Dies Irae – interpretacja wiersza
Dies Irae to utwór przedstawiający wizje dnia ostatecznego, czyli końca świata. W wierszu tę wizję przedstawia pierwszy biblijny człowiek- Adam, który jednocześnie pełni funkcje podmiotu lirycznego. Utwór rozpoczyna się od przedstawienia wizji początku końca świata. Podmiot liryczny zapowiada, jak będzie wyglądał początek tego dnia. Należy zwrócić uwagę na czas przyszły użyty w wierszu, ma on za zadanie nadać profetyczny wydźwięk całemu utworowi.
„Trąba dziwny dźwięk rozsieje,
ogień skrzepnie, blask ściemnieje,
w proch powrócą światów dzieje.
Z drzew wieczności spadną liście
na Sędziego straszne przyjście,
by świadectwo dać Psalmiście…”
Warto zauważyć na odwołanie się do Biblijnego wizerunku końca świata. Granie na trąbach anielskich jest jedną z zapowiedzi końca świata, według Biblii a trzeci wers, jest nawiązaniem do jednego z najpopularniejszych fragmentów z księgi rodzaju „z prochu powstałeś i w proch się obrócisz”. Pierwszy wers drugiej zwrotki „Z drzewa wieczności spadną liście” nawiązuje do rajskiego drzewa rodzaju, z którego Adam zjadł jabłko, skazując ludzi na śmiertelność. Jest to jasne nawiązanie do końca życia na ziemi. Cała pierwsza i druga zwrotka zapowiadają nadejście sędziego, który rozpocznie sądzić ziemie. W dalszej części wiersza podmiot liryczny wypowiada się w imieniu całej ludzkości:
„Grzech krwią czarną duszę plami…
Bez obrońcy staniem sami —
któż zlituje się nad nami?
Kyrie eleison
O Boże! Ty bądź naszą łaską i obroną!
Kyrie eleison!”
W tym momencie podmiot liryczny podkreśla grzeszną naturę człowieka, ukazując jego bezradność wynikającą z braku obrońcy. Zwrot „Kyrie eleison” oznacza z greckiego „Boże zbaw” co nawiązuje do liturgii Mszy świętej, ma to za zadanie podkreślić błagalny ton wypowiedzi. Pierwsze zwrotki to swego rodzaju wprowadzenie do opisu dnia sądu ostatecznego. Dalsza część wiersza stanowi jego opis. Warto zwrócić uwagę na zmianę wypowiedzi podmiotu lirycznego. Zamiast w formie przyszłej pojawia się forma teraźniejsza, co podkreśla nadchodzącą klęskę. Sam opis przedstawia niesamowite okropności, które czekają na ludzi w ostatnim dniu życia na ziemi. Opisy licznych katastrof, które czekają na ludzkość, przeplata się z licznymi symbolami nawiązującymi do Biblii. W wierszu możemy napotkać opis Ewy, która jako grzesznica i główna sprawczyni zła na świecie najpierw przebywa z szatanem, by następnie z nim współżyć, co ma podkreślić rozpad norm moralnych ludzkości. Możemy również zauważyć liczne wzmianki wizerunku Jezusa ukrzyżowanego, co ma pokazać z kolie cierpienie związane z wybawieniem ludzkości od grzechu. Następnie podmiot liryczny wypowiada zarzuty w stronę Boga jako domniemanego sprawcę ludzkich nieszczęść:
„Płaczów i jęków słuchasz niesłyszącym uchem
i sądzisz! Kyrie eleison!
Na mękę wieków patrzysz niewidzącym okiem
i sądzisz! Kyrie eleison!
Bóg, Dziecko, Grzech, Kobieta, NarodzinyNiewiasta z rozpaczliwym krzykiem rodzi dziecię,
Ty jego duszę grzechu oblewasz hyzopem
i sądzisz! Kyrie eleison!”
Mimo oskarżenia Boga o zło, które spadło na ludzkość. Adam jednocześnie zwraca się do niego z prośbą o ratunek dla ludzi. Użycie jednocześnie zwrotów „Kyrie eleison” i „i sądzisz” podkreśla całą dramaturgię podmiotu lirycznego. Wiersz kończy się w niepozostawiający nadziei sposób. Zgodnie z Bożą sprawiedliwością Adam wraz z całym światem zostaje zgładzony. Zakończenie utworu w pełni wpisuje się w jego katastroficzny wydźwięk, gdzie upadek norm moralnych doprowadza do końca świata.
Dies irae – symbolika
Dies irae to wiersz bogaty w symbolikę nawiązującą do religii chrześcijańskiej a w szczególności do pisma świętego. W cały wierszu możemy spotkać całą gamę postaci biblijnych, których wprowadzenia, ma za zadanie zobrazowanie wartości reprezentowanych przez dane postaci. Ewa jako sprawczyni grzechu pierworodnego podkreśla upadek społeczeństwa i zagubienie norm moralnych. Bóg jako sędzie symbolizuje bezlitosny osąd grzesznej ludzkości. Adam jest symbolem całej ludzkości, która cierpi przez grzech pierworodny i nie jest w stanie przeciwstawić się woli Boga. W całym wierszu autor stara się przedstawić Adama jako osobę, która niczemu tak naprawdę nie jest winna, a nieszczęścia, które spotykają jego i ludzkość to wynik boskiego planu. Ponadto została użyta postać Jezusa, osoby, która cierpiała za grzechy ludzkość, próbując je zmazać własnym cierpieniem. Symbolikę nawiązującą do biblii możemy spotkać również w pierwszej części wiersza. Drzewo wieczności, z którego spadną liście, symbolizuje drzewo rodzaju, biblijne drzewo wieczności, z którego jabłko zerwała Ewa, skazując ludzkość na śmiertelność.W wierszu opadnięcie liści z drzewa wieczności ma symbolizować zakończenie życia na ziemi.